Μακιαβέλι, Νικολό

(Nicholo Machiavelli, Φλωρεντία 1469 – 1527). Ιταλός συγγραφέας. Το 1498 διορίστηκε γραμματέας της δεύτερης καγκελαρίας της Φλωρεντινής Δημοκρατίας, θέση που του επέτρεψε να αποκτήσει διοικητική και πολιτική πείρα. Διπλωματικές αποστολές τον έφεραν στη Γαλλία, στην αυλή του Λουδοβίκου IB’ (1500, 1504, 1510, 1511), στην Ελβετία, στο Τιρόλο, στον αυτοκράτορα Μαξιμιλιανό (1507) και σε διάφορες περιοχές της Ιταλίας (το 1502 στην αυλή του Καίσαρα Βοργία). Μαρτυρίες της δραστηριότητάς του αυτής και συγχρόνως δοκίμια πολιτικής ερμηνείας των σύγχρονών του γεγονότων είναι οι Εκθέσεις και οι Λόγοι που έγραψε για τη Δημοκρατία· μια προσπάθεια με πιο περιορισμένες χρονογραφικές προθέσεις του υπαγόρευσε τις δύο έμμετρες, σε λαϊκό ύφος, Δεκαετίες (1504-9). Η επιστροφή των Μεδίκων στη Φλωρεντία (1512) διέκοψε οριστικά τη σταδιοδρομία του στην ενεργό πολιτική. Αφού παύτηκε από τη γραμματεία, φυλακίστηκε και βασανίστηκε ως ύποπτος για συμμετοχή στη συνωμοσία του Πιερπάολο Μπόσκολι εναντίον των Μεδίκων. Όταν αποφυλακίστηκε, την άνοιξη του 1513, αποσύρθηκε στο κτήμα του στο Σαν Αντρέα στην Περκουσίνα, κοντά στο Σαν Κασιάνο, όπου επιδόθηκε στο μεγάλο του έργο, τη συγγραφή πολιτικών μελετών και ιστορικών λογοτεχνικών έργων. Το 1513 άρχισε να γράφει τους Λόγους για την πρώτη δεκαετία του Τίτου Λίβιου, τη συγγραφή των οποίων διέκοψε για να γράψει τον Ηγεμόνα (Ιούλιος-Δεκέμβριος 1513), και τους συμπλήρωσε πριν από το 1519. Ακολούθησαν (η χρονολόγηση είναι συχνά αβέβαιη) ο Διάλογος γύρω από τη γλώσσα μας (1516), έργο στο οποίο υποστήριζε τη χρησιμοποίηση της φλωρεντινής διαλέκτου, η κωμωδία Μανδραγόρας (1518), οι διάλογοι Περί της τέχνης του πολέμου (1519-20), η Ζωή του Καστρούτσιο Καστρακάνι (1520) και κατά την ίδια περίοδο το σατιρικό ποίημα Γάιδαρος, το διήγημα Ο αρχιδιάβολος Μπελφαγκόρ, τα έμμετρα Κεφάλαια, μία άλλη κωμωδία, η Κλιτία (1525) και οι Φλωρεντινές ιστορίες, τις οποίες άρχισε το 1520 κατόπιν παραγγελίας της κυβέρνησης των Μεδίκων. Στην εργασία αυτή, τη μοναδική που του ανέθεσαν οι Μέδικοι, προστέθηκαν, μεταξύ 1525 και 1527, και άλλες μικρότερες παραγγελίες. Όπως προκύπτει από τις Επιστολές του (στις οποίες εκφράζει, συχνά σε αξιόλογο αισθητικό επίπεδο, την εξαιρετικά έντονη προσωπικότητα του ανθρώπου που χτυπήθηκε σκληρά από τη μοίρα, αλλά που ενδιαφέρεται πάντα για την ιστορική και καθημερινή πραγματικότητα), κίνητρό του υπήρξε πάντα η επιθυμία του να προσφέρει κάποια υπηρεσία, έστω και «για να κυλά μια πέτρα». Αυτό ακριβώς, όμως, όταν αποκαταστάθηκε η δημοκρατία έπειτα από τη λεηλασία της Ρώμης, του στοίχισε τον αποκλεισμό από νέα κυβερνητικά καθήκοντα, τελευταία απογοήτευση, για την οποία ο Μ. δεν πρόφτασε να λυπηθεί, γιατί λίγο αργότερα πέθανε. Λίγα έργα του δημοσιεύτηκαν όσο ζούσε (Η τέχνη του πολέμου, 1521· Μανδραγόρας, 1524), και ασφαλώς ο Μ. ήταν περισσότερο γνωστός ως λόγιος και κωμωδιογράφος, παρά ως πολιτικός στοχαστής. Λίγα χρόνια όμως μετά τον θάνατό του, η δεύτερη ιδιότητά του επισκίασε την πρώτη και προκάλεσε τον έξαλλο εκείνο αντιμακιαβελισμό, στον οποίο βρέθηκαν σύμμαχοι, για να καταδικάσουν τον Ηγεμόνα ως βλάσφημο και διαβολικό έργο, αντιμεταρρυθμιστές και λουθηρανοί, υπέρμαχοι τυραννικών και δημοκρατικών καθεστώτων. Μόνο όταν ήρθε η εποχή της ακμής του Διαφωτισμού και ακόμα αργότερα η ιταλική παλιγγενεσία (ριζορτζιμέντο), ανατράπηκε η θλιβερή αυτή φήμη για να δημιουργηθεί ο θρύλος ενός Μ. υπέρμαχου του ελεύθερου δημοκρατικού καθεστώτος, όπως εκείνα που προπαγανδίζει στους Λόγους, ενός Μ. που προπαγανδίζει (στον Ηγεμόνα) την τυραννοκτονία, επιδέξια συγκαλυμμένη στη φανταστική σειρά ασεβών διδαγμάτων για τον ηγεμόνα (θυμίζει το περίφημο απόσπασμα από τους Τάφους του Φόσκολο). Μόνο η ιστοριογραφία του 19ου αι. αποκατέστησε με μεγαλύτερη ισορροπία τη μακιαβελική σκέψη, αναγνωρίζοντας τον ρόλο της στο πέρασμα της πολιτικής ιστορίας από την ουτοπία στην επιστήμη. Καρπός έντονης και ώριμης σκέψης, «με μεγάλη πείρα των συγχρόνων πραγμάτων και συνεχή μελέτη των αρχαίων», η σκέψη του Μ. είναι ουσιαστικά ενιαία. Από τον ουμανισμό δέχθηκε την αντίληψη μιας ιστορίας που δεν είναι καθόλου δημιούργημα της θείας πρόνοιας αλλά η οποία δημιουργείται από τους ανθρώπους και κρίνεται από τα αποτελέσματα των πράξεών τους (η «αλήθεια των αποτελεσμάτων»)· μια αντίληψη της ιστορίας που στηρίζεται σε ένα σύστημα αξιών το οποίο δημιουργούν οι πράξεις των ηρώων της αρχαιότητας και κατευθύνεται από την τελείως ανθρώπινη δύναμη της αρετής –που νοείται ως ικανότητα πραγματοποίησης ενός σκοπού– η οποία δεν καθορίζεται από ηθικές προϋποθέσεις ενώ την συντρέχει ή την αντιστρατεύεται ο αστάθμητος παράγοντας, τον οποίο δεν μπορείς ποτέ να προβλέψεις, αλλά κάποιες φορές μπορείς να του εναντιωθείς. Εξεταζόμενη όμως στις συνέπειες και στα συμπεράσματά της, η σκέψη του Μ. είναι επίσης η πιο αδυσώπητη κριτική μαρτυρία ενός αναγεννησιακού πολιτισμού, διαβρωμένου από τον ίδιο τον λαμπρό ατομικισμό του, ανίκανο να συντονίσει τις μεγάλες δυνατότητές του για να θεραπεύσει τα βαθιά τραύματα του εφήμερου πολιτικού και κοινωνικού οργανισμού της Ιταλίας. Απαισιόδοξος για τις μάζες («ο κόσμος είναι μόνο χυδαίος»), ο Μ. έβλεπε με πικρία τα σφάλματα των αρχόντων των δημοκρατιών και των ηγεμονιών: στη Φλωρεντία η έλλειψη ρεαλισμού κατέστρεψε έναν «άοπλο προφήτη», τον Σαβοναρόλα, και η αναποφασιστικότητα του καγκελάριου Πιερ Σοντερίνι συνέτριψε τις τύχες της δημοκρατίας. Από την άλλη πλευρά η Εκκλησία, ενώ με το κακό παράδειγμα έκανε τους Ιταλούς «άθρησκους και κακούς», προκάλεσε την καταστροφή της χώρας, κρατώντας «την επαρχία διαιρεμένη» ενώ οι ηγεμόνες έμεναν ικανοποιημένοι με το «να μπορούν στα γραφεία τους να σκέπτονται μια έξυπνη απάντηση, να γράφουν ένα ωραίο γράμμα, να δείχνουν στα λόγια τους εξυπνάδα και ετοιμότητα... χωρίς να αντιλαμβάνονται οι άθλιοι ότι ετοιμάζονταν να γίνουν λεία οποιουδήποτε τους επιτίθετο». Πιστός όμως πάντα στις βάσεις της ουμανιστικής διαπαιδαγώγησής του, ο Μ. αναζήτησε στους Λόγους τα θεμέλια που σταθεροποίησαν τη ρωμαϊκή δύναμη και τη δυνατότητα εφαρμογής τους στην τότε κατάσταση, μέσα σε ένα αρμονικό δημοκρατικό καθεστώς, που θα στηριζόταν στη συγκατάθεση των τάξεων και σε καλούς νομικούς, πολιτικούς και θρησκευτικούς κανόνες. Συγχρόνως όμως, ανήσυχος από την κρίση της εποχής του, αναγνώρισε ακριβώς σε αυτήν, την ευκαιρία για έναν νέο ήρωα που θα αναμορφώσει την Ιταλία και, αδιαφορώντας αν ερχόταν σε αντίφαση με τις δημοκρατικές θεωρίες που είχε αναπτύξει στους Λόγους, πρότεινε στον Ηγεμόνα τη δημιουργία ενός ισχυρού και ενιαίου μοναρχικού κράτους. Ο Ηγεμόνας, που είναι αφιερωμένος στον Λορέντσο ντι Πιέρο των Μεδίκων, αναπτύσσει αυτή τη θέση σε 26 κεφάλαια. Στα πρώτα 11 ταξινομεί τους διάφορους τύπους ηγεμονίας (κληρονομικούς, μεικτούς και νέους), εστιάζοντας κυρίως στους τελευταίους. Εξετάζει στη συνέχεια τα είδη της πολιτοφυλακής και τονίζει την ανάγκη να έχει ο ηγεμόνας δικά του όπλα (κεφάλαια 12-14), εκθέτει, στο νεότερο μέρος του βιβλίου, που προκάλεσε και τις μεγαλύτερες αντιδράσεις, ποια πρέπει να είναι η συμπεριφορά των ηγεμόνων απέναντι στους υπηκόους τους (κεφάλαια 15-24), συζητεί για τη δύναμη της τύχης στα ανθρώπινα πράγματα (κεφάλαιο 25) και καταλήγει με μια θερμή έκκληση για την απελευθέρωση της Ιταλίας από τους ξένους. Η σκέψη του Μ. όχι μόνο δεν περιορίζεται σε ένα άκαμπτο σχήμα που ταιριάζει σε διατριβή, αλλά και εκδηλώνεται εδώ με τον επιτακτικό χαρακτήρα μιας αλήθειας βαθμιαία αποκτημένης. Το ύφος, στερημένο από οποιοδήποτε θέλγητρο και εξωτερικό στολίδι, έχει την ατημελησία του προφορικού λόγου και, κάποτε, του τεχνικού λεξιλογίου, παρουσιάζει συντακτική ποικιλία, με ελλειπτικές εκφράσεις και σχήματα κατά το νοούμενο, ακολουθώντας την ελικοειδή γραμμή μιας αλυσωτής επιχειρηματολογίας, συχνά δραματικά διλημματικής ή συμπυκνωμένης σε ένα είδος διαλόγου με κάποιον υποθετικό συνομιλητή. Ο πεζός λόγος των τριών βιβλίων των Λόγων υπακούει σε μια πιο στοχαστική ψυχική διάθεση και σε μια τάση προς λεπτομερειακή ανάλυση του κειμένου του Λιβίου. Αλλά και ο πεζός λόγος του έχει συχνά δριμύ και πικρόχολο ύφος, στα χωρία όπου θίγει πιο επίκαιρα θέματα, όπως συμβαίνει άλλωστε και στα επτά βιβλία της Τέχνης του πολέμου, όπου τα προβλήματα της στρατιωτικής τεχνικής, και μαζί με αυτά η βαθιά αντιπάθεια του Μ. προς τους μισθοφορικούς στρατούς, επεκτείνονται στα ζητήματα που στο τέλος υπερισχύουν, της παρακμής της Ιταλίας και των ηγεμόνων της. Ο Μ. δεν ξεχνά την έρευνα πάνω στα προβλήματα και στους νόμους της πολιτικής στα ιστορικά του έργα, ιδιαίτερα στα οκτώ βιβλία των Φλωρεντινών ιστοριών (από την πτώση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας έως τον θάνατο του Λαυρεντίου του Μεγαλοπρεπούς). Πιο απομακρυσμένος από τα θέματά του παρουσιάζεται στο μεγαλύτερο από τα λογοτεχνικά του έργα, τον Μανδραγόρα, αριστούργημα του κωμικού θεάτρου του 16ου. Εκεί όμως η απομάκρυνση του Μ. υπογραμμίζει την εύθυμη αλλά και σαρκαστική παρατήρηση μιας ανθρωπότητας που έχει στραφεί στην ικανοποίηση των ενστίκτων της, στην οποία ο συγγραφέας δεν αντιπαραθέτει καμιά ηθική, αρκούμενος να την παρουσίαση ρεαλιστικά στη λογική μιας ερωτικής πλάνης, που μοιάζει με την κωμική αντίθεση των πολιτικών πλανών του Ηγεμόνα. Το έργο του Μ. έχει μεταφραστεί και στα ελληνικά, ενώ μια εξαιρετική μετάφραση του Ηγεμόνα φέρει την υπογραφή του Νίκου Καζαντζάκη. Προμετωπίδα της α’ έκδοσης του «Ηγεμόνα» του Νικολό Μακιαβέλι, που τυπώθηκε το 1532. Ο Ιταλός φιλόσοφος και συγγραφέας Νικολό Μακιαβέλι, σε προσωπογραφία ανώνυμου καλλιτέχνη (Συλλογή Τζοβιάνα, Κόμο).